Bill Gates: Bir laboratuvar, neden haftada 30 milyon sivrisinek üretiyor?

Microsoft’un kurucusu milyarder iş insanı Bill Gates, Kovid-19 pandemisiyle birlikte, sağlık alanındaki yatırımlarına devam ediyor. Twitter hesabındaki profiline bir sivrisinek yerleştiren Gates, sıtma ile mücadele konusunda yapılan çalışmalara sponsor oluyor

The Anatolia Post – Gates, gatesnotes.com için kaleme aldığı makalede, “Bir laboratuvar neden haftada 30 milyon sivrisinek üretiyor?” sorusuyla başladığı yazısında, aşağıdaki değerlendirmelerde bulundu:

“Bilim insanları, Kolombiya Medellin’deki iki katlı bir tuğla binanın içinde milyonlarca sivrisinek üreten bunaltıcı laboratuvarlarda uzun saatler çalışıyor. Larvalardan pupalara ve yetişkinlere kadar büyürken böceklerin her ihtiyacını karşılıyorlar, sıcaklığı doğru tutuyorlar ve onları bol miktarda balık unu, şeker ve tabii ki kanla besliyorlar.

Daha sonra, Kolombiya nüfusunu hasta etmek ve öldürmekle tehdit eden dang humması ve diğer virüsleri taşıyabilen vahşi sivrisineklerle üremek için onları ülke geneline salıyorlar.

Bu, bir Hollywood yazarının korku filmi planının başlangıcı olabilir.

Ama değil.

Bu fabrika gerçek.

Ve salıverilen sivrisinekler yerel halkı korkutmuyor. Ne münasebet. Aslında milyonlarca hayatı kurtarmaya ve iyileştirmeye yardımcı oluyorlar.

Bunu nasıl yapıyorlar?

Bu fabrikada üretilen sivrisinekler, dang humması ve Zika, chikungunya ve sarı humma gibi diğer virüsleri insanlara bulaştırmalarını engelleyen Wolbachia adlı bakterileri taşıyor. Yabani sivrisineklerle üremeleri için onları serbest bırakarak bakterileri yayıyorlar, virüs bulaşmasını azaltıyorlar ve milyonlarca insanı hastalıklardan koruyorlar.

Daha önce bu harika Wolbachia sivrisinekleri hakkında yazmıştım, geçen yıl yeni bir çalışmanın hastalıkları önlemede ne kadar etkili olabileceğini gösterdiği dahil. Endonezya Yogyakarta’da yürütülen rastgele kontrollü deneme, Wolbachia taşıyan sivrisineklerin, şehirdeki dang humması vakalarının sayısını yüzde 77 ve hastaneye yatışları yüzde 86 oranında azalttığını buldu. Medellin’de yapılan yeni bir araştırmaya göre, 2015 yılında Wolbachia sivrisinekleri salınmaya başladığından beri dang humması vakaları yüzde 89 azaldı.

Bu sonuçlar, bu yeni teknolojinin tüm şehirleri ve ülkeleri sivrisinek kaynaklı hastalık tehdidine karşı koruyacağının kanıtını sunan büyük bir gelişmedir. Wolbachia çabalarına öncülük eden Dünya Sivrisinek Programı, şu anda bu sivrisinekleri 11 ülkede salıyor: Brezilya, Kolombiya, Meksika, Endonezya, Sri Lanka, Vietnam, Avustralya, Fiji, Kiribati, Yeni Kaledonya ve Vanuatu.

Ve Wolbachia sivrisinekleri hakkında dikkat çekici olan şey, hastalıktan korunma sağlamak için yeterli sayıda sivrisinek salıverildiğinde, bunun kendi kendini idame ettiren bir çözüm olmasıdır. Zamanla, aileler sevdiklerini kaybetmenin kalp kırıklığından kurtulacak ve toplulukların sivrisinek kaynaklı bu hastalıkların önlenmesi ve tedavisi için para harcamasına gerek kalmayacak, diğer sağlık öncelikleri için fonlar serbest bırakılacak.

Dünya Sivrisinek Programı, Wolbachia’yı dang, sarı humma ve diğer virüslere ev sahipliği yapan tropikal bir sivrisinek olan Aedes aegypti sivrisinekleri arasında yaymayı amaçlıyor. (Sıtma, Anopheles sivrisineği tarafından taşınan bir parazit yoluyla yayılır ve Wolbachia çabalarının odak noktası değildir.)

İklim değişikliğiyle birlikte, Dünya Sivrisinek Programı’nın çalışmalarının aciliyeti vardır. Küresel sıcaklıklar arttıkça, Aedes aegypti sivrisinekleri dünyanın daha fazla bölgesini yaşanabilir buluyor ve bu hastalıkların yayılmasını artırıyor. En büyük risk, her yıl 400 milyondan fazla insanı enfekte eden ve 20.000 kişiyi öldüren dang hummasından kaynaklanmaktadır.

Bu hayat kurtaran sivrisineklere olan talep artmaya devam ediyor ve bu, Dünya Sivrisinek Programı’nın yüz milyonlarca Wolbachia sivrisinek üretmesi gerektiği anlamına geliyor. Bu bizi, şu anda dünyanın en büyük sivrisinek yetiştirme tesisi olan ve haftada 30 milyondan fazla sivrisinek üreten Medellin’deki fabrikaya geri getiriyor. Dünya çapındaki diğer Dünya Sivrisinek Programı siteleri de Wolbachia sivrisineklerini besliyor, ancak Kolombiya’nınki şu anda en büyüğü.

Şimdiye kadar sivrisinekleri toplu olarak üretmek değil, böcek ilacı, cibinlik ve tuzaklarla öldürmek veya kovmak öncelikti. Sivrisinekleri öldürmek ne kadar zorsa, onları milyonlara çıkarmak daha da zor olabilir. Sivrisinekler, büyümeleri ve üremeleri için ideal koşullar altında yetiştirilmeli, beslenmeli ve barındırılmalıdır. Medellin’deki fabrika, Wolbachia sivrisineklerini büyük ölçekte üretip salabilmeleri için süreci mükemmelleştiriyor ve verimliliğini artırıyor.

Sivrisinek fabrikasının en önemli parçası, gelecekteki tüm Wolbachia sivrisinek yavrularının yetiştirildiği, kuluçka stoku olarak adlandırılan bir Wolbachia sivrisinek kolonisidir. Damızlık yavrular daha sonra, suya konulduğunda yumurtadan çıkan ve larva haline gelen milyonlarca yumurta oluşturmak için yetiştirilir. Balık unu ile beslenen larvalar pupa haline gelir ve daha sonra yetişkin olurlar. Gelişmek için yetişkinlerin şekere (Zambiya’daki araştırmacıların, sıtmanın yayılmasını kontrol edecek yeni bir yem oluşturmak için sivrisineklerin şeker özlemini nasıl kullandıklarına dair bu hikayeye bakın) ve ekibin kan bankalarındaki süresi dolmuş stoklardan sağladığı kana ihtiyacı var.

Fabrika milyonlarca yumurta ve yetişkin sivrisinek ürettikten sonra serbest bırakılmaya hazırdır. Yumurtalar, her biri 300 yumurta içeren küçük jelatin kapsüller içinde paketlenir ve bu, sakinlere yumurtadan çıkmaları için suya bırakmaları için verilir. Bu şekilde yumurta bırakmanın avantajı, yumurtaların uzun mesafelere kolaylıkla taşınabilmesi ve gerektiğinde yumurtadan çıkabilmesidir. Fabrika ayrıca şehri dolaşan motosikletlerin arkasından binlerce yetişkin sivrisinek salıyor. Dünya Sivrisinek ekibi ayrıca dronlardan salınanları deniyor. Yetişkin salıvermeleri, Wolbachia sivrisineklerinin vahşi sivrisinek popülasyonuyla hemen çiftleşmeye ve virüs engelleyici bakterileri yaymaya başlamasına izin verir.

Dünya Sivrisinek Programı’nın ne kadar ilerlediğini görmek heyecan verici. Yıllar önce, hastalıklarla mücadelede bir müttefik olarak sivrisinekleri serbest bırakma fikri birçok insanı çıldırmıştı. Ancak bu yenilikçi çözüme verilen destek, dünyanın her yerindeki topluluklarda ilgi gördü. Bu harika sivrisinekler uçuyor ve hayat kurtarıyor.

Bir şeyler yapmak için yönlendirilen birçok insan tanıyorum. Örneğin, lisedeyken, Paul Allen ve ben, uykuyu ve duşu ihmal etmek de dahil olmak üzere, yazılım projelerine kendimizi kaptırırdık. Ancak bu, sıtma ve sivrisinek kaynaklı diğer hastalıklarla mücadelede lider olan Dr. Damaris Matoke-Muhia’nın kararlılığının yanında sönük kalıyor.

Damaris, ülkenin batı yaylalarında kırsal bir köy olan Birongo, Kenya’da büyüdü. Erken yaşlardan itibaren matematik ve fen bilimlerinde olağanüstü bir yetenek gösterdi, ancak cinsiyeti nedeniyle okulda ve toplumda ayrımcılığa maruz kaldı. Bazı geniş aile üyeleri bile, köyündeki kızların çoğunun erken evlendiği veya ortaokulu bitirmeden okulu bıraktığı göz önüne alındığında, ailenin (kendi tabiriyle) Damaris’in okul ücretleri için değerli kaynaklarını neden “harcadığını” anlayamadılar.

Sosyal baskılara rağmen, bir öğretmen olan babası, Damaris’in çalışmalarına devam etmesi konusunda kararlıydı. Damaris ortaokuldan mezun olduktan sonra, babası Hindistan’daki Mysore Üniversitesi’ndeki öğrenim ücretini ödemek için ineklerini ve bir arsa sattı. Ama kira ve geçim masrafları için ona her üç ayda bir sadece 50 dolar göndermeyi göze alabilirdi. Yani haftada beş gün, Damaris üniversiteye gidip gelmek için 15 milden fazla yürüdü ve hayatta kalabilecek kadar zar zor yedi. “Bir arkadaşımın evinde yemek yiyemezsem, genellikle iki gün yemek yemeden geçerim” diyor. “Ama ara vermeyi reddettim ve hiçbir dersi kaçırmadım.” Üniversiteye yaklaşık 68 kilogram girdi ve Hindistan’daki eğitimini bitirdiğinde sadece 41 kilogramdı. Birçok komşu onun HIV/AIDS kaptığını varsayıyordu.

Yoksunluğun yanı sıra Damaris, Hindistan’da okurken büyük bir kayıp yaşadı. Aynı zamanda yetenekli bir bilim öğrencisi olan küçük kardeşi Abel, özellikle tehlikeli bir sıtma türünden öldüğünde 23 yaşındaydı ve biyoteknoloji alanında yüksek lisans yapıyordu. Damaris, cenaze töreni için eve dönüş biletini karşılayamadı.

Abel’ın ölümü, Damaris’in hayatı üzerinde derin bir etkiye sahipti ve ona, kendisinin ve ailesinin feda ettiği eğitimi nasıl kullanacağı konusunda netlik kazandırdı. “İlk defa eğitimimin bir hata ya da israf olmadığını biliyordum” diye açıklıyor: “Kendi ülkemde sıtmayı ortadan kaldırmada rol oynayabileceğimi biliyordum.”

Damaris, Kenya’ya döndükten sonra, yeniden neredeyse imkansız bir yükü üstlendi. Moleküler tıp alanında doktora yaparken, aynı zamanda Kenya Tıbbi Araştırma Enstitüsü’nde (KEMRI) tam zamanlı bir araştırma görevlisi olarak çalıştı, böylece üçü kız olmak üzere hayatta kalan yedi kardeşini üniversiteye sokmak için parası olacaktı. Desteği sayesinde, yedi lisans derecesinin tümü ve ikisi de yüksek lisans derecelerini tamamlamaya devam etti.

Bugün, Dr. Damaris Matoke-Muhia, KEMRI’de Baş Araştırma Bilimcisi ve Pan-Afrika Sivrisinek Kontrol Derneği’nde Kapasite Geliştirme, Cinsiyet Yaygınlaştırma ve Kariyer Gelişimi programının yöneticisidir. Tarlada, davranışlarını incelemek ve insektisit direncini nasıl geliştirdiklerini öğrenmek için sivrisinekleri yakalıyor. Laboratuvarda, bu dirence karşı koymak için yeni teknikler ve sıtmayı kontrol etmek için özel yenilikler araştırıyor. Kenya’daki köylerde üreme alanlarını araştırıyor, önleyici araçların etkinliğini araştırıyor, ailelere sağlık eğitimi veriyor ve sıtma enfeksiyonlarını tarıyor. Uluslararası düzeyde, sıtma ve sivrisinek kaynaklı diğer hastalıklarla mücadelede, kadınların liderlik pozisyonlarına yükselmesine yardımcı oluyor.

Kadınlara odaklanması, yalnızca bugüne kadar karşılaştığı cinsiyet ayrımcılığının bir sonucu değil. Aynı zamanda, dünyanın bir eli arkasında bağlı olarak sıtmayla savaşmaya çalıştığı bilgisi tarafından yönlendiriliyor.

Araştırmalar, erkeklerin küresel sağlıkta tüm liderlik pozisyonlarının yüzde 75’ini elinde tuttuğunu gösteriyor. Kadınlar dünya çapında tüm sağlık hizmetlerinin yüzde 70’ini gerçekleştiriyor ve belki de daha da önemlisi, hane düzeyinde etkili sıtma kontrol önlemlerinin uygulanmasının anahtarına sahip olsalar bile. Damaris, “Saha çalışması için gittiğim köylerde kadınlar açıkça sorumlu” diyor.

Bu nedenle vakfımız, Damaris’in toplum düzeyindeki girişimlerde ve uluslararası sağlık kuruluşlarında üst düzey pozisyonlarda kadınlara kapı açma çalışmalarını desteklemektedir. Damaris’in dediği gibi, “Afrika’da sıtmanın ortadan kaldırılması konusunda ciddiysek, kadınlar, hane düzeyinde işlerin iyi gitmesini sağlamaktan kadınların sorumlu olduğu gerçeğini dikkate alan stratejilerin geliştirilmesine, tasarlanmasına, uygulanmasına ve yardımcı olmalıdır.”

Damaris ve meslektaşları, kadınların üst düzey liderlik rollerini üstlenmesini zorlaştıran başlıca engelleri araştırdı ve şimdi her birini ele alıyorlar. Örneğin, bilimde kadınlara liderlik eğitimi veriyorlar, yükselen liderlerin akıl hocaları bulmalarına yardımcı oluyorlar ve kadınları destekleyen işyeri politikalarını savunuyorlar.

Damaris, iyimser olmak için birçok neden sunuyor. Örneğin, yakında dünyanın ilk sıtma aşısı olan RTS,S’nin uygulanmasına yardımcı olmak için kadın lider ağlarını kullanabilecek. Diğer etkili kontrol önlemleri arasında, iyileştirilmiş böcek ilacı ile işlenmiş cibinlikler ve çekici şeker yemleri bulunuyor. Kombinasyon halinde bu yeni araçlar, her yıl on binlerce çocuğun sıtmaya yakalanmasını önleyecektir. Ayrıca, özgür annelerin, sıtmaya yakalanan aile üyelerine bakmaktan başka şeylere odaklanmalarına yardımcı olacak ve bu da evde ve işyerinde üretkenliklerini büyük ölçüde artıracaktır.

En büyük iyimserlik kaynağı kendi çocuklarıdır. 10 aylık bir oğlunun yanı sıra, kendisi ve kocasının, 13 ve 10 yaşlarında, seçkin bilim öğrencileri olan ve kariyer olarak sağlığı sürdürmek isteyen iki kızı var. Büyük kızları Amirah, neonatolog olmak istiyor. Küçük kızları Anabel, veteriner olmak istiyor. Ebeveynleri ve Nairobi’deki arkadaş toplulukları sayesinde, iki kız da hayallerini sınırlayacak bir engel görmüyor.

Herkes sivrisineklerin kana düşkün olduğunu bilir, ama onların daha da büyük bir tatlı dişleri olduğunu biliyor muydunuz?

Sivrisinekler şekeri sever.

Nasıl insanlar bir çikolata dükkanının veya fırının tatlı kokusuna çekilirse, sivrisinekler de şekerin kokusunu karşı konulmaz bulur.

Tüm sivrisinekler hayatta kalmak için şekere ihtiyaç duyar. Dişi sivrisinekler yumurtlamak için kan tüketir, ancak hem erkek hem de dişi sivrisinekler enerji için şekere ihtiyaç duyar. Aslında, kulaklarınızda vızıldayan sivrisinekler sizi ısırmak konusunda kararlı görünseler de, kandan çok şekere ihtiyaçları vardır.

Bu özlemden yararlanan araştırmacılar, sivrisinekleri öldürmek, sıtma ve sivrisinek kaynaklı diğer hastalıklar için yüksek risk altındaki bölgelerde yaşayan insanları korumak için ölümcül yeni bir araç geliştirdiler.

Nasıl çalışır?

Doğada sivrisinekler, çiçek nektarından ve bitkilerden şeker alırlar. Ancak bilim adamları, sivrisinekleri son derece çekici bir meyve kokusuyla cezbeden cazip bir yem geliştirdiler. Şekerlerini düzeltmek için üzerine indiklerinde sivrisinekler, böcek ilacı ile bağlanmış tatlı bir yemekle ziyafet çekmeye başlar. Kısa bir süre sonra ölürler, sivrisinek popülasyonlarını azaltırlar ve araştırmacılar, tuzakların kullanıldığı topluluklarda sıtmanın yayılmamasını umuyor.

Arılar ve kelebekler gibi diğer böcekler de yemin tatlı kokusuna çekilebilirken, yem sivrisinekler için öldürücüdür. Sadece sivrisineklerin erişebildiği koruyucu bir zar yemi kaplar ve diğer böceklerin içerideki ölümcül yemekle ziyafet çekmesini engeller.

Westham Co. tarafından geliştirilen Cazip Hedefli Şeker Yemleri veya ATSB’ler olarak adlandırılan bu yeni sivrisinek kontrol aracının kullanımı basit, uygun fiyatlı ve sıtmayı ortadan kaldırma çabasında oyunun kurallarını değiştirme potansiyeline sahip.

Son yirmi yılda dünya, sıtmanın küresel yükünü önemli ölçüde azaltarak 1,7 milyar vakayı önledi ve 10,6 milyon hayat kurtardı. Bu ilerleme, büyük ölçüde, evlerde insanları uyurken ısırıklardan koruyan uzun ömürlü böcek ilacı ile işlenmiş cibinliklerin geniş çapta kullanılmasına ve böcek ilacı uygulanmış duvarlara ve tavanlara konan sivrisinekleri öldüren kapalı alanda artık ilaçlamaya atfedilmiştir.

Bu araçlar ne kadar etkili olursa olsun, hem sivrisinekler, hem de sıtma paraziti sürekli olarak gelişiyor ve bazen bu müdahaleleri daha az etkili hale getiriyor. Bunu böcek öldürücülere ve sıtma ilaçlarına karşı dirençle tekrar tekrar gördük. İşte bu yüzden dünyanın, sıtmanın yayılmasını önlemek için yeni yöntemlerle yenilik yapmaya devam etmesi çok önemlidir.

Bazı araştırmacılara göre, cibinliklerin yaygın olarak kullanılmasına ve ev içi böcek ilacı püskürtmeye yanıt olarak sivrisinekler davranışlarını değiştirmiştir. Bazı bölgelerde, sıtma taşıyan sivrisinekler, kan yemeklerini yalnızca yatmadan sonra evlerde aramak yerine, artık evlerin dışında ve insanların sıklıkla yemek pişirip sosyalleştiği akşamın erken saatlerinde ısırıyor.

Ve şeker yemleri bu şekilde uyum sağlar.

Şeker yemleri sivrisinekleri dışarı çekerek, haneler için oldukça etkili bir sivrisinek kontrol aracı sunar. Yaklaşık bir defter kağıdı büyüklüğünde olan şeker yemleri, bir çekiç ve çivi ile kolayca takılabilir. Bir evin bitişik dış duvarlarına asılan iki yem, aylarca koruma sağlamak için yeterlidir.

2016 ve 2017 yıllarında Mali’de yürütülen çalışmalarda araştırmacılar, şeker yemlerinin, kullanıldıkları topluluklardaki sivrisinek popülasyonlarını ve sıtma vakalarını önemli ölçüde azalttığını buldu.

Daha yakın tarihli bir modelleme analizi, uzun ömürlü böcek ilacı ile işlenmiş cibinlikleri ve ev içi ilaçlamayı tamamlamak için kullanıldığında şeker yemlerinin, sıtma yükünün yüksek olduğu bölgelerde sıtma vakalarını yüzde 30 azaltabileceğini öngördü.

2020’de tahminen 241 milyon sıtma vakası vardı. Sıtma vakalarında yüzde 30’luk bir azalma büyük bir atılım olacak ve birçok hayat kurtaracak.

Bu nedenle vakfımız, Kenya, Mali ve Zambiya’da sürmekte olan büyük ölçekli bir saha denemesine sponsor olmak da dahil olmak üzere, şeker yemlerinin geliştirilmesini desteklemektedir. Şimdiye kadar, sonuçlar yem istasyonlarının etkinliğini doğruladı.

Denemelerde her şey yolunda giderse, şeker yemleri gelecek yıl en kısa sürede yaygın kullanıma hazır hale gelebilir.

Şekerlemeye gerek yok. Dünya çapında sıtma riski altındaki milyonlarca insan için bu sevindirici bir haber olacaktır.